Bài giảng môn Ngữ Văn 12 - Tuần 17: Ai đã đặt tên cho dòng sông (trích)

Ai đã đặt tên cho dòng sông 
_Hoàng Phủ Ngọc Tường_ 
I. Tác giả 
Hoàng Phủ Ngọc Tường (1937) 
Tiểu sử 
Quê gốc: Triệu Long - Triệu Phong - Quảng Trị 
Ông từng tham gia hoạt động chiến đấu, hoạt động văn nghệ và kết nạp Hội nhà văn Việt Nam năm 1978 
Sự nghiệp sáng tác 
Phong cách sáng tác 
Lối hành văn hướng nội, xúc tích, mới mẻ, tài hoa 
Kết hợp nhuần nhuyễn 
Chất trí tuệ và chất trữ tình 
Nghị luận sắc bén với tư duy đa chiều 
Tác phẩm chính 
Ngôi sao trên đỉnh Phu Văn Lâu (1971) 
Rất nhiều ánh lửa (1979) 
Bản di chúc của cỏ lau (1984) 
Vị trí và tầm ảnh hưởng 
Tổng thư kí Hội văn học nghệ thuật Bình Trị Thiên -Huế 
Chủ tịch hội văn học nghệ thuật Bình Trị Thiên 
Tổng biên tập tạp chí Cửa Việt 
II. Tác phẩm 
1. Hoàn cảnh sáng tác 
Tác phẩm được viết tại Huế vào ngày 4 tháng 1 năm 1981, sau đó được in trong tập sách cùng tên. 
Bài bút kí trên có 3 phần, đoạn trích trong sách giáo khoa là phần đầu tiên. 
2. Bố cục: 
Có thể chia thành 2 phần 
Phần 1: từ đầu đến "Quê hương xứ sở": Hành trình của dòng sông Hương từ thượng nguồn đến hạ nguồn 
Sông Hương ở thượng nguần: Từ đầu đến "chân núi Kim Phụng 
Sông Hương ở ngoại vi thành phố Huế: tiếp theo đến "bát ngát tiếng gà" 
Sông Hương giữa lòng thành phố Huế: tiếp theo đến "quê hương xứ sở 
Phần 2: Còn lại: Dòng sông của lịch sử và thi ca 
Sông Hương với lịch sử dân tộc: tiếp theo đến "một lời thề" 
Sông Hương với cuộc sống thi ca: Còn lại 
III. Tìm hiểu chi tiết 
Vẻ đẹp của sông Hương qua phương diện địa lý 
Sông Hương ở thượng nguồn 
Sông Hương vùng thượng nguồn có mối quan hệ sâu sắc với dãy Trường Sơn: tên gốc là "A Pàng" → dòng sông tựa như "đời người", nó đã trở đầy phần người từ thuở giọt địa chất sinh ra (Sử thi buồn) Cảm xúc hướng nội 
Sông Hương được so sánh như "một bản ca rừng già" với nhiều tiết tấu hùng tráng, dữ dội: 
+ Khi "rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn" 
+ Lúc "dũng mãnh qua các ghềnh thác" 
+ Khi "cuộc xoáy như cơn lốc vào những đáy vực sâu..." 
→ Người đọc liên tưởng ngay đến ngay đến những bản nhạc giao hưởng hoành tráng, đồ sộ, mang tính phức điệu, đa thanh, đa âm 
Sông Hương ở thượng nguồn 
Cũng có lúc "dịu dàng và say đắm giữa những dài dặm chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng" 
→ Vẻ đẹp nên thơ tình tứ, mê đắm. 
 Động từ và tính từ mạnh, giữa những từ giàu giá trị gợi hình → gợi tả chính xác vẻ đẹp sông Hương vừa hùng vĩ, man dại, vừa trữ tình say đắm lòng người 
Bằng biện pháp so sánh và nhân hoá, tác giả liên tưởng: Sông Hương như một "cô gái Di - gan phóng khoáng và man dại" với một "bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng". 
 Sông Hương được cảm nhận như một cô gái vừa có cá tính và tâm hồn: Vẻ đẹp nữa tính, vừa dịu dàng vừa mãnh liệt hoang sơ.... 
Sông Hương ở ngoại vi thành phố 
Những nét đẹp miêu tả sông Hương trên quãng đường chảy về đồng bằng và ngoại vi thành phố: 
+ "Người con gái đẹp nằm ngủ mơ màng" được "người tình mong đợi đến đánh thức". 
+ "... người mẹ phù sa của một vùng văn hoá xứ sở". 
+ Trở nên "trầm mặc như triết lý cổ thi". 
 Nghệ thuật so sánh độc đáo, giàu sức gợi → nổi bật vẻ thâm nghiêm, những thăng trầm lịch sử, những đổi dời của các triều đại đã tạo thành trầm tích văn hoá quyện vào vẻ đẹp ngàn năm không thay đổi của dòng nước → thấp thoáng hình ảnh một "cái tôi" giàu suy tư. Bộc lộ hết nét lịch lãm và tài hoa trong lối hành văn của tác giả. 
Sông Hương ở ngoại vi thành phố 
Cái nhìn tinh tế của tác giả về mối quan hệ giữa sông Hương với kinh thành Huế 
+ Sông Hương như người tình dịu dàng và chung thủy: trải qua hành trình đầy gian truân để tìm gặp “người tình mong đợi”. 
+ Sông Hương chảy về đồng bằng và ngoại vi thành phố tác giả hình dung như “một cuộc tìm kiếm có ý thức” người tình nhân đích thực của người con gái trong một câu chuyện nhuốm màu cổ tích. 
Sông Hương ở ngoại vi thành phố 
Chảy qua giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại, sông Hương được ví như “cô gái đẹp ngủ mơ màng” → Gợi nhớ câu chuyện cổ tích “Công chúa ngủ trong rừng”, vẻ đẹp lãng mạn của một câu chuyện cổ. 
 Khi ra khỏi vùng núi, sông Hương như một nàng tiên được đánh thức, như bỗng bừng lên sức trẻ và niềm khao khát của tuổi thanh xuân. 
Sông Hương ở ngoại vi thành phố 
Sông Hương khi chảy đến ngoại vi thành phố Huế còn tạo nên bức tranh kì thú: 
- Về đường nét: 
+ “Chuyển dòng một cách liên tục, vòng giữa khúc quanh đột ngột” 
+ “Uốn mình theo những đường cong thật mềm” 
+ Dòng sông mềm như một tấm lụa 
- Hình khối: 
+ Lúc thì trôi theo hướng nam bắc theo điện Hòn Chén; vấp Ngọc Trản 
+ Chuyển hướng sang tây bắc vòng qua bãi Nguyệt Biều, Lương Quán. 
+ Đột ngột vẽ một hình cung thật tròn về phía đông bắc ôm lấy chân đồi Thiên Mụ, xuôi dần về Huế”. 
Sông Hương ở ngoại vi thành phố 
Sông Hương khi chảy đến ngoại vi thành phố Huế còn tạo nên bức tranh kì thú: 
- Màu sắc: 
+ Có khi ánh lên “Những mảng phản quang nhiều màu sắc”: “sớm xanh, trưa vàng chiều tím” lúc đi qua những dãy đồi phía Tây Nam thành phố 
→ Vẻ đẹp dịu dàng, khi thì kiêu hãnh, bừng sáng, tươi tắn, trẻ trung; khi thì trầm mặc như triết lí, như cổ thi. 
- Tác giả nhìn Sông Hương qua nhiều trạng thái và vẻ đẹp khác nhau: 
+ “Giấc ngủ nghìn năm của vua chúa được phong kín trong lòng những rừng thông u tịch và niềm kiêu hãnh âm u của những lăng tẩm đồ sộ lan tỏa khắp một vùng thượng lưu”. 
+ “Mặt nước phẳng lặng “tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga tận bờ bên kia, giữa những xóm làng trung du bát ngát tiếng gà” 
→ Vẻ đẹp dịu dàng, khi thì kiêu hãnh, bừng sáng, tươi tắn, trẻ trung; khi thì trầm mặc như triết lí, như cổ thi. 
Sông Hương ở ngoại vi thành phố 
Nghệ thuật: 
- Kiến thức địa lí đã giúp tác giả miêu tả tỉ mỉ sông Hương với những khúc quanh và lưu vực của nó. 
- Kiến thức văn hoá, văn học tạo ấn tượng về vẻ đẹp trầm mặc. 
- Quan sát tinh tế và ngôn từ phong phú tạo ra câu văn đầy màu sắc tạo hình và ấn tượng. 
- Bút pháp tả và kể kết hợp nhuần nhuyễn và tài hoa tạo ra sự phối cảnh kì thú mà hài hoà giữa sông Hương với thiên nhiên xứ Huế. 
- Bút pháp kể và tả được kết hợp nhuần nhuyễn và tài hoa làm nổi bật vẻ đẹp vừa mạnh mẽ vừa dịu dàng của sông Hương. 
Hình ảnh sông Hương khi đến giữa thành phố Huế 
Tuỳ góc nhìn tình yêu 
 - Sông Hương như “vui tươi hẳn lên giữa những biền bãi xanh biếc của vùng ngoại ô Kim Long ” → Tâm trạng của một người đi xa “ tìm đúng đường ” về đang nao nức bồi hồi. 
- Cho dòng sông mềm hẳn đi, như một tiếng “vâng” không nói của tình yêu. →Một so sánh lạ: dùng tiếng “vâng” e ấp ngập ngừng, thiêng liêng trong tình yêu để tả hình dáng mềm mại của dòng sông cái nhìn tình tứ của nhà văn. 
- “Rời khỏi kinh thành, sông Hương chếch về hướng chính bắc”. 
- “Và rồi, như sực nhớ lại một điều gì chưa kịp nói, nó đột ngột đổi dòng, rẽ ngoặt 
hoặc sang hướng đông tây để gặp lại thành phố lần cuối ở góc thị trấn Bao Vĩnh xưa cổ” 
 → Sông Hương như một người tình dịu dàng và chung thủy: 
- Khúc ngoặt bất ngờ đó tự như một “nỗi vương vấn, cả một chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu” → rất giống con người ở đây. 
- So sánh: sông Hương như nàng Kiều trở lại tìm Kim Trọng để nói lời thề trước khi đi xa → Tấm lòng người Châu Hóa xưa mãi chung tình với quê hương xứ sở. 
Hình ảnh sông Hương khi đến giữa thành phố Huế 
Tuỳ góc nhìn hội hoạ: 
- Chiếc cầu trắng của thành phố in ngần trên nền trời, nhỏ nhắn như những vành trăng non. 
- Sông Hương và những chi lưu của nó tạo thành những đường nét thật tinh tế, làm nên vẻ đẹp cổ kính của cố đô. 
- Liên tưởng khi nhìn dòng sông Nê-va: “chảy nhanh quá”, hai nghìn năm trước triết gia Hy Lạp “khóc suốt đời vì dòng sông trôi đi nhanh quá” 
- Nhớ lại sông Hương “quý điệu chảy lững lờ của nó khi đi ngang thành phố”. 
- So sánh sông Hương với sông Xen của Pa-ri, sông Đa-nuýp của Bu-đa-pét 
→ Thể hiện lòng tự hào về sông Hương và kinh thành Huế. 
Hình ảnh sông Hương khi đến giữa thành phố Huế 
Tuỳ góc nhìn âm nhạc: 
- Sông Hương như một “người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya”: 
- Nền âm nhạc cổ điển Huế “được sinh thành trên mặt nước của dòng sông này” 
- Liên tưởng đến Nguyễn Du và Truyện Kiều tiếng đàn của Kiều là “Tứ đại cảnh” (một điệu nhạc Huế). 
→ Sông Hương gắn với lịch sử âm nhạc lâu đời của Huế, là cái nối hình thành nền âm nhạc truyền thống. Khẳng định dòng sông gắn bó với các giá trị văn học, văn hóa kinh điển của dân tộc. 
Hình ảnh sông Hương khi đến giữa thành phố Huế 
Nghệ thuật: 
- Hình ảnh ấn tượng, cảm nhận tinh tế, liên tưởng so sánh bất ngờ lí thú → tình yêu say đắm con sông đã làm cho ngòi bút tác giả thăng hoa. Đó là những nét bút dịu dàng, tình tứ, đắm đuối. 
- Cảm nhận sông Hương với nhiều góc độ: con mắt hội hoạ, âm nhạc, người tình 
Hình ảnh sông Hương khi rời khỏi Huế 
- Nỗi lưu luyến khi rời khỏi kinh thành: 
+ Rời khỏi kinh thành, chếch về hướng chính bắc. 
+ Sực nhớ điều gì chưa kịp nói đột ngột đổi dòng để gặp lại thành phố lần cuối 
– Liên tưởng và so sánh: 
+ Rất lạ với tự nhiên và rất giống với con người ở đây nỗi vương vấn, chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu 
+ So sánh: sông Hương, kinh thành Huế – nàng Kiều, Kim Trọng; Tấm lòng người dân Châu Hóa xưa mãi mãi chung tình với quê hương xứ sở 
→ Mượn tình cảm riêng để khái quát mối tình chung, làm cho tình yêu đất, yêu nước trở nên đằm thắm, thiêng liêng, sâu sắc. 
Tiểu kết 
Sông Hương ở thượng nguồn hiện lên một vẻ đẹp hoang dại và tràn trề sức sống. Là ″một bản trường ca của rừng già″ với nhiều tiết tấu vừa hùng tráng, dữ dội. Nó mang vẻ đẹp của một sức sống vừa mãnh liệt, hoang dại; vừa dịu dàng, say đắm, đầy cá tính (nét riêng trong lối viết kí của tác giả). Đó cũng là tâm hồn sâu thẳm vừa sục sôi vừa đằm thắm của ″thiếu nữ A Pàng″. 
Góc nhìn đa chiều kết hợp với nghệ thuật so sánh liên tưởng làm bật lên vẻ đẹp thơ mộng sâu lắng của sông Hương và Huế. 
Thank you for your listening