Bài giảng Ngữ Văn Lớp 12 - Tuần 11: Thực hành Một số phép tu từ cú pháp

THỰC HÀNH 
MỘT SỐ PHÉP TU TỪ CÚ PHÁP 
Phép lặp 
cú pháp 
Phép liệt 
kê 
Phép chêm 
xen 
I. Phép lặp cú pháp: 
1.Bài tập 1: 
Sự thật là từ mùa thu năm 1940, nước ta đã thành thuộc địa 
của Nhật, chứ không phải là thuộc địa của Pháp nữa.Khi Nhật 
 đầu hàng Đồng minh thì nhân dân cả nước ta đã nổi dậy giành 
 chính quyền, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. 
Sự thật là dân ta đã lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật, chứ 
không phải từ tay Pháp. 
Pháp chạy, Nhật hàng, vua Bảo Đại thoái vị. Dân ta đã đánh đổ 
các xiềng xích thực dân gần 100 năm nay để gây dựng nên nước 
Việt Nam độc lập. Dân ta lại đánh đổ chế độ quân chủ mấy mươi 
thế kỉ mà lập nên chế độ Dân chủ Cộng hoà. 
 ( Hồ Chí Minh , Tuyên ngôn Độc lập) 
a. Đoạn văn: 
Hãy xác định những câu 
có lặp kết cấu cú pháp và phân tích kết 
cấu cú pháp đó. Cho biết phép lặp đó có 
tác dụng như thế nào? 
 Kết 
cấu 
Hai câu trước: P(phụ tình thái) – C – V1 – V2 
Khẳng định vế đầu và bác bỏ ở vế sau 
Hai câu sau: C – V(+ phụ ngữ chỉ đtg) – TN 
(C: dân ta, V: đã/lại đánh đổ , TN: để, mà) 
Tác dụng 
Tạo âm hưởng đanh thép, hùng hồn, thích hợp 
với việc khẳng định nền độc lập của Việt Nam và 
khẳng định thắng lợi của Cách mạng tháng Tám là đánh đổ chế độ thực dân và chế độ phong kiến. 
b. Đoạn thơ: 
I. Phép lặp cú pháp: 
1.Bài tập 1: 
Trời xanh đây là của chúng ta 
Núi rừng đây là của chúng ta 
Những cánh đồng thơm mát 
Những ngả đường bát ngát 
Những dòng sông đỏ nặng phù sa. 
 (Nguyễn Đình Thi, Đất nước ) 
Hãy đọc đoạn thơ và xác định 
 những câu có lặp kết cấu cú pháp 
và phân tích kết cấu cú pháp đó. 
Cho biết phép lặp đó có 
tác dụng như thế nào? 
Kết 
cấu 
Tác 
dụng 
Chủ ngữ - vị ngữ 
Khẳng định mạnh mẽ chủ quyền của chúng ta 
và bộc lộ cảm xúc tự hào, sung sướng khi đất 
nước giành được quyền làm chủ 
2. Bài tập 2: 
Hãy so sánh hiện tượng lặp cú pháp 
 ở những câu văn xuôi, câu thơ ở bài tập 
 1 với các câu sau để thấy điểm giống 
 và khác nhau của chúng? 
a. Tục ngữ: 
- Bán anh em xa, mua láng giềng gần. 
- Gần mực thì đen, gần đèn thì rạng. 
Em có nhận xét gì về phép lặp 
cú pháp ở hai câu tục ngữ sau? 
Ở mỗi câu, hai vế lặp cú pháp nhờ phép đối chặt chẽ về số lượng tiếng, về từ loại, về kết cấu ngữ pháp của từng vế.Ví dụ: mua/bán (đều là từ đơn, động từ). 
I. Phép lặp cú pháp: 
2. Bài tập 2: 
a. Tục ngữ: 
b. Câu đối: 
Em hãy cho biết cách lặp 
cú pháp ở đôi câu đối trên? 
Cụ già ăn củ ấu non. 
Chú bé trèo cây đại lớn 
Đòi hỏi mức độ chặt chẽ cao: số tiếng bằng nhau, 
phối hợp với phép đối (về từ loại, nghĩa, dùng từ 
 đồng nghĩa, trái nghĩa tương ứng) 
c. Thơ Đường luật 
Kết cấu: C(DT) – V(ĐT) – BN(DT-TT) 
 Cụ già – ăn - củ ấu non 
 Chú bé - trèo - cây đại lớn 
Ta dại, ta tìm nơi vắng vẻ, 
Người khôn, người đến chốn lao xao. 
Em hãy nhận xét về phép lặp 
cú pháp trong thơ Đường luật 
qua hai câu thơ sau? 
Kêt cấu: ĐN, C – V - BN 
Đòi hỏi mức độ chặt chẽ cao: kết cấu ngữ pháp giống nhau, số tiếng bằng nhau, các tiếng đối nhau về từ loại và nghĩa 
d. Văn biền ngẫu: 
“Kẻ đâm ngang, người chém ngược, làm cho mã tà ma ní hồn kinh; 
 bọn hè trước, lũ ó sau, trối kệ tàu sắt tàu đồng súng nổ.” 
Ở văn biền ngẫu, cách 
lặp cú pháp như thế nào? 
Cũng thường phối hợp với phép đối trong một cặp câu 
(câu có thể dài, không cố định về số lượng tiếng) 
Qua bài tập 2, em có nhận xét gì về 
cách lặp cú pháp ở các thể loại khác nhau? 
Đều lặp lại kết cấu ngữ pháp, 
đều nhằm nhấn mạnh, khẳng 
định nội dung và tạo nên sự 
cân đối, hài hoà về từ ngữ, 
hình ảnh, âm điệu 
Có thể loại đòi hòi mức độ chặt 
chẽ cao (câu đối, thơ Đường luật); 
Có thể loại kết hợp với phép đối; 
 có thể loại không hạn định số 
lượng tiếng trong câu 
GIỐNG VÀ KHÁC GIỮA CÁC THỂ LOẠI 
I. Phép lặp cú pháp: 
2. Bài tập 2: 
3. Bài tập 3: 
Em hãy lấy ví dụ về phép lặp cú pháp 
 trong các văn bản Ngữ văn 12 và 
phân tích tác dụng của nó? 
Theo em, thế nào là phép lặp cú pháp? 
Lặp cú pháp là sự lặp lại kết cấu cú pháp trong câu, 
trong đoạn nhằm nhấn mạnh, khẳng định nội dung được 
đề cập hoặc tạo nên sự hài hoà, cân đối về từ ngữ, âm điệu 
II. Phép liệt kê: 
 hiệu quả của lặp cú pháp kết hợp với phép liệt kê 
1. Đoạn trích “Hịch tướng sĩ”: 
“Các ngươi ở cùng ta coi giữ binh quyền đã lâu ngày, không 
 có mặc thì ta cho áo, không có ăn thì ta cho cơm; quan nhỏ 
thì ta thăng chức, lương ít thì ta cấp bổng; đi thuỷ thì ta cho 
thuyền, đi bộ thì ta cho ngựa; lúc trận mạc xông pha thì 
cùng nhau sống chết, lúc ở nhà nhàn hạ thì cùng nhau vui 
cười. Cách đối đãi so với Vương Công Kiên, Cốt Đãi Ngột 
Lang ngày trước cũng chẳng kém gì.” 
Hãy phân tích kết cấu 
 và tác dụng của việc kết hợp phép lặp cú 
 pháp với phép liệt kê trong 
đoạn trích trên? 
 Kết cấu: Hoàn cảnh – thì - giải pháp 
 Tác dụng: nhấn mạnh và khẳng định sự đối đãi chu đáo, đầy tình 
nghĩa của Trần Quốc Tuấn đối với tướng sĩ trong mọi hoàn cảnh. 
II. Phép liệt kê: 
2. Đoạn trích “Tuyên ngôn độc lập” 
“Về chính trị, chúng tuyệt đối không cho dân ta một chút tự do 
 dân chủ nào. 
Chúng thi hành những luật pháp dã man. Chúng lập ba chế 
độ khác nhau ở Trung, Nam, Bắc để ngăn cản việc thống nhất 
 nước nhà của ta, ngăn cản dân tộc ta đoàn kết. 
Chúng lập ra nhà tù nhiều hơn trường học. Chúng thẳng tay 
 chém giết những người yêu nước thương nòi của ta. Chúng 
tắm các cuộc khởi nghĩa của ta trong những bể máu. 
Chúng ràng buộc dư luận, thi hành chính sách ngu dân. 
Chúng dùng thuốc phiện, rượu cồn để làm cho nòi giống ta 
suy nhược.” 
Hãy phân tích kết cấu và hiệu quả của 
phép lặp cú pháp kết hợp với phép liệt kê 
 trong đoạn trích sau? 
- Kết cấu: C – V (+ phụ ngữ chỉ đối tượng) 
- Tác dụng: để vạch tội ác của thực dân Pháp, chỉ mặt vạch 
tên kẻ thù dân tộc. 
Qua một số bài thực hành, 
em hãy cho biết thế nào là 
phép liệt kê? 
Sự sắp xếp nối tiếp những đơn vị cú pháp đồng loại (nhưng khác nhau về từ ngữ) nhằm tạo ra những ý nghĩa bổ sung về mặt nhận thức hoặc thể hiện cách đánh giá, c¶m xóc chñ quan c ủa người tạo lập về các sự vật được đưa ra. 
III. Phép chêm xen: 
1. Bài tập 1 
“ Thị Nở xích lại. Đặt bàn tay lên ngực hắn (thị suy nghĩ đến bây giờ mới xong), thị hỏi hắn: 
 - Vừa thổ hả? (Nam Cao, Chí Phèo ) 
b. “Chí Phèo dường như đã trông thấy trước tuổi già của hắn, đói rét và ốm đau, và cô độc, cái này còn đáng sợ hơn đói rét và ốm đau ” 
 (Nam Cao, Chí Phèo ) 
c. “Cô bé nhà bên ( có ai ngờ ) 
 Cũng vào du kích 
 Hôm gặp tôi vẫn cười khúc khích 
 Mắt đen tròn ( thương thương quá đi thôi ). 
 (Giang Nam, Quê hương ) 
Hãy phân tích bộ phận in đậm 
trong các câu sau về các mặt: 
 Vị trí và vai trò ngữ pháp trong câu 
 Dấu hiệu nhận biết bộ phận đó 
Tác dụng của bộ phận đó đối với việc bổ 
sung thêm thông tin, biểu hiện tình 
cảm, cảm xúc ? 
- Vị trí và vai trò ngữ pháp: thường nằm ở giữa hoặc cuối câu, là thành phần phụ của câu. 
- Dấu hiệu: khi viết được tách ra bằng dấu phẩy, dấu ngoặc đơn hoặc dấu gạch ngang; khi đọc, khi nói được tách ra bằng ngữ điệu 
- Tác dụng: ghi chú hoặc giải thích cho từ ngữ đi trước. Hơn nữa, chúng còn bổ sung thêm sắc thái về tình cảm, cảm xúc của người viết. Nó góp phần tạo nên nghĩa tình thái của câu. 
2. Bài tập 2: 
Hãy viết một đoạn văn (3 đến 5 câu) 
 về Tố Hữu và bài thơ Việt Bắc, trong đó có sử 
 dụng phép chêm xen. Phân tích tác dụng 
của nó trong trường hợp đó? 
Tố Hữu, lá cờ đầu của văn học cách mạng Việt Nam hiện đại , 
 đã viết bài thơ “Việt Bắc” trong buổi chia ta với chiến khu 
Việt Bắc trở về Thủ đô Hà Nội. Bài thơ là tiếng hát ân tình 
thuỷ chung ( giữa người dân Việt Bắc với cán bộ cách mạng ). 
Bài thơ là thi phẩm đặc sắc nhất của thơ ca cách mạng Việt Nam. 
Phân 
 tích 
 Phần chêm xen: phần được in đậm 
 Tác dụng: cung cấp thêm thông tin 
 về nhà thơ và nội dung của bài thơ 
Em hãy rút ra nhận 
xét về phép chêm xen? 
Phép chêm xen là sự đưa thêm vào câu yếu tố ngôn ngữ có 
tác dụng ghi chú hoặc giải thích thêm cho yếu tố ngôn ngữ 
trước nó, góp phần tạo nên nghĩa tình thái cho câu. 
Nó thường được phân tách với các bộ phận khác bằng dấu 
phẩy, dấu ngoặc đơn, dấu gạch ngang 
CỦNG CỐ BÀI HỌC 
1. Hãy điền vào ô bên cạnh phép tu từ tương ứng? 
a. Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài 
b. Hắn (tên hàng xóm) đang ăn cơm. 
c. Nhớ từng rừng nứa bờ tre 
Ngòi Thia, Sông Đáy, suối Lê vơi đầy 
d. Này chồng, này mẹ, này cha 
Này là em ruột, này là chị dâu 
Lặp cú pháp 
Chêm xen 
Liệt kê 
Liệt kê 
CỦNG CỐ BÀI HỌC 
2. Hãy phân tích kết cấu và tác dụng của phép lặp cú pháp trong đoạn văn sau: 
“Đế quốc Mĩ nhất định phải cút khỏi nước ta. Tổ quốc ta nhất 
định sẽ thống nhất. Đồng bào Nam Bắc nhất định sẽ sum họp 
một nhà.” 
 (Hồ Chí Minh) 
 Kết cấu: chủ ngữ - nhất định - vị ngữ 
 Tác dụng: khẳng định ý chí quyết tâm, niềm tin không lay 
 chuyển của Bác Hồ với sự nghiệp chống Mĩ cứu nước của dân tộc 
 Việt Nam.